Ο σχολικός εκφοβισμός (bullying) είναι ένα σύνθετο

κοινωνικό φαινόμενο που έχει λάβει ανησυχητικές διαστάσεις

έχοντας σοβαρές συνέπειες στη ψυχοκοινωνική ανάπτυξη

των παιδιών και τη συνολική ποιότητα ζωής τους. Η

κατανόηση της φύσης του φαινομένου και η

ευαισθητοποίηση γονέων και εκπαιδευτικών είναι καθοριστικής σημασίας για τη πρόληψη και αντιμετώπιση του φαινομένου.

Ορισμός, Μορφές, Αιτιολογία

Τι είναι το bullying;

Ο όρος bullying χρησιμοποιήθηκε πρώτη φορά από τον Νορβηγό ψυχολόγο Olweys με σκοπό να περιγράψει περιστατικά

που δεν περιελάμβαναν απλά επιθετικότητα αλλά επαναλαμβανόμενη επιθετικότητα μεταξύ μαθητών του σχολείου όπου υπήρχε πραγματική ή αντιληπτή ανισορροπία δύναμης. Πιο συγκεκριμένα, ως bullying ορίζουμε την επαναλαμβανόμενη , απρόκλητη παρενόχληση , κάποιου παιδιού το οποίο δυσκολεύεται να υπερασπιστεί τον εαυτό του απειλώντας σοβαρά τόσο τη φυσική όσο και τη ψυχική υγεία του θύματος.

Ποιες είναι οι μορφές bullying:

α) Σωματικός εκφοβισμός ( κλωτσιές , σπρώξιμο , χτυπήματα , μπουνιές κ.τ.λ.). β) Λεκτικός εκφοβισμός ( βρίσιμο , απειλές , χλευασμός, ειρωνεία κ.τ.λ). γ) Κοινωνικός ή σχεσιακός εκφοβισμος ( κοινωνική απομόνωση , διάδοση φημών , εσκεμμένος αποκλεισμός από την ομάδα).

δ) Σεξουαλικός εκφοβισμός ( επαναλαμβανόμενα σχόλια ή πράξεις με σεξουαλικό υπονοούμενο όπως χειρονομίες , αγγίγματα ,απειλές με στόχο τη πρόκληση ντροπής και αμηχανίας στο θύμα).

ε) Ρατσιστικός εκφοβισμός ( αποσκοπεί στον αποκλεισμό και τον στιγματισμό κάποιου λόγω διαφορετικής φυλής).

στ) Ηλεκτρονικός εκφοβισμός αποτελεί ένα είδος εκφοβισμού μέσω από τη χρήση ηλεκτρονικών υπολογιστών , κινητών τηλεφώνων και άλλων ηλεκτρονικών συσκευών με ιδιαίτερα αυξητική τάση. Στη διεθνή βιβλιογραφία χρησιμοποιείται ο όρος cyber-bullying και περιλαμβάνει ενέργειες όπως απειλές , σεξουαλική παρενόχληση , δημοσιοποίηση προσωπικών στοιχείων των ατόμων – στόχων της εκφοβιστικής συμπεριφοράς.

Αίτια σχολικού εκφοβισμού

Συχνά τείνουμε να αποδίδουμε το φαινόμενο του

εκφοβισμού αποκλειστικά στα χαρακτηριστικά του

παιδιού που εκφοβίζει αγνοώντας τους παράγοντες του

πλαισίου. Ο εκφοβισμός δεν είναι απλά ένα αποτέλεσμα

ατομικών παραγόντων αφού το άτομο ανήκει σε διαφορετικά συστήματα ( οικογένεια , σχολείο, κοινωνία) τα οποία το περιβάλλουν και αλληλεπιδρούν μεταξύ τους . Κάποιοι από τους παράγοντες που πρέπει να λαμβάνονται υπόψιν είναι : η κοινότητα ( υποβαθμισμένες κοινότητες), σχολείο με χαμηλή ποιότητα παρεχόμενης εκπαίδευσης ή αδιαφορία των εκπαιδευτικών , απόρριψη ή αρνητική πίεση από τους συνομίληκους , οικογένεια με εγωκεντρικές πρακτικές ανατροφής ή αδυναμία των γονέων να καλύψουν τις συναισθηματικές ανάγκες των παιδιών τους κ.α.

Πείραγμα , Σύγκρουση ή Bullying;

Το «πείραγμα» , η «σύγκρουση» και το «bullying» περιγράφουν τρεις διαφορετικούς τύπους αλληλεπιδράσεων και η διάκριση τους είναι μείζονος σημασίας. Το πείραγμα, αν και συχνά αντιλαμβάνεται ως ελαφριά και φιλική μορφή επικοινωνίας, μπορεί να λειτουργήσει ως μέσο ενίσχυσης των κοινωνικών δεσμών όταν είναι αμοιβαίο και χωρίς πρόκληση δυσφορίας. Ωστόσο, όταν είναι επίμονο ενδέχεται να εξελιχθεί σε επιθετική συμπεριφορά. Αντίθετα, ο εκφοβισμός χαρακτηρίζεται από τη σκόπιμη, επαναλαμβανόμενη και συστηματική πρόκληση βλάβης, η οποία συνοδεύεται από ανισορροπία δύναμης ανάμεσα στο θύτη και το θύμα. Αυτή η ανισορροπία καθιστά το θύμα ευάλωτο, ενώ οι συνέπειες του εκφοβισμού είναι συχνά μακροχρόνιες και σοβαρές. Τέλος, η σύγκρουση διαφέρει από το πείραγμα και τον εκφοβισμό καθώς αναφέρεται σε διαφωνίες ή αντιπαραθέσεις μεταξύ ατόμων ίσης ισχύος. Οι συγκρούσεις δεν εμπεριέχουν προϋποθέσεις πρόκλησης βλάβης και μπορούν να επιλυθούν μέσω της εποικοδομητικής επικοινωνίας. Η κατανόηση αυτών των διαφορών είναι απαραίτητη για την ανάπτυξη κατάλληλων παρεμβάσεων που στοχεύουν στην πρόληψη και την αποτελεσματική αντιμετώπιση αυτών των φαινομένων.

Αναγνώριση

Πώς θα καταλάβω ότι το παιδί μου έχει πέσει θύμα σχολικού εκφοβισμού ; Είναι συχνό φαινόμενο το παιδί που δέχεται bullying να διακατέχεται από αίσθημα έντονου φόβου με αποτέλεσμα να μην μιλά για την κακοποίηση που υφίσταται. Υπάρχουν κάποια σημάδια που χρειάζεται να λαμβάνουμε σοβαρά υπόψιν ώστε να αντιμετωπιστεί έγκαιρα κάποιο περιστατικό σχολικού εκφοβισμού. Ξαφνικές αλλαγές στη συμπεριφορά, όπως η απομόνωση, η αγενής στάση ή η απώλεια ενδιαφέροντος για δραστηριότητες που άλλοτε απολάμβανε, μπορεί να είναι ενδείξεις προβλήματος. Επίσης, μικροτραυματισμοί, όπως ανεξήγητοι μώλωπες ή αυτοτραυματισμοί, ίσως φανερώνουν σωματική κακοποίηση.Τα ψυχοσωματικά συμπτώματα είναι εξίσου ανησυχητικά, όπως οι πονοκέφαλοι, οι πόνοι στο στομάχι, η αίσθηση αδιαθεσίας ή ξαφνικά προβλήματα, όπως τραυλισμός ή αδυναμία στη φωνή. Επιπλέον, αλλαγές στη διατροφή, όπως υπερβολική κατανάλωση τροφής ή άρνηση φαγητού, καθώς και δυσκολίες στον ύπνο, συχνοί εφιάλτες , νυχτερινή ενούρηση, προσποίηση ασθένειας για την αποφυγή του σχολείου, είναι σημάδια στρες ή πίεσης. Τέλος, ενδείξεις εκφοβισμού είναι η απώλεια ή η καταστροφή προσωπικών αντικειμένων, η αποφυγή κοινωνικών δραστηριοτήτων, η απομάκρυνση από φίλους και η μειωμένη αυτοεκτίμηση χωρίς προφανή αιτία. Η προσεκτική παρατήρηση αυτών των συμπτωμάτων και η ευαισθησία απέναντι στις ανάγκες του παιδιού είναι κρίσιμες για την έγκαιρη αναγνώριση και αντιμετώπιση του σχολικού εκφοβισμού.

Πώς θα καταλάβω εάν το παιδί μου κάνει bullying;

Εξίσου σημαντικό είναι να εντοπίσουμε εάν το παιδί εμπλέκεται σε συμπεριφορές εκφοβισμού . Συνήθως το παιδί που παίρνει το ρόλο του θύτη παρουσιάζει επιθετική συμπεριφορά τόσο λεκτική όσο και σωματική στο οικείο περιβάλλον έχοντας μία υποστηρικτική στάση απέναντι στη βίαιη συμπεριφορά την οποία θεωρεί αποδεκτή και

δικαιολογημένη. Ενδέχεται να επιδεικνύει έντονη ανάγκη για κυριαρχία και έλεγχο στις κοινωνικές σχέσεις. Άλλα σημάδια περιλαμβάνουν την ανεξήγητη εμφάνιση αντικειμένων ή χρημάτων , την απροθυμία ανάληψης ευθυνών , την κατηγορία των άλλων για τις πράξεις του καθώς και την υπερβολική ενασχόληση με τη φήμη και τη δημοτικότητά του.

Παιδιά – θεατές σχολικού εκφοβισμού.

Τα παιδιά που θα βρεθούν ως μάρτυρες μπροστά σε κάποιο περιστατικό bullying μπορεί να υιοθετήσουν διαφορετικούς ρόλους. Κάποια παιδιά αισθάνονται θυμό, ενοχή και ντροπή λόγω της μη παρέμβασης τους , άλλα παραμένουν αδιάφορα ή απομακρύνονται. Παράλληλα υπάρχουν θεατές που εξαιτίας του φόβου «θα είμαι το επόμενο θύμα» συμπράττουν με τους εκφοβιστές και τους υποστηρίζουν. Τέλος , παιδιά που ενθαρρύνουν σθεναρά τον εκφοβιστή είτε γιατί τον θαυμάζουν είτε επειδή ταυτίζονται μαζί τους και μπορεί μελλοντικά να πάρουν τον ρόλο του εκφοβιστή. Είναι πολύ σημαντικό να μην ενισχύουν την βία ( γέλιο , ενθάρρυνση , ενδιαφέρον για την επιθετική συμπεριφορά, αδιαφορία, σιωπή) και να ενημερώσουν άμεσα κάποιον ενήλικα ενθαρρύνοντας το παιδί που εκφοβίζει να μιλήσει για το περιστατικό εκφοβισμού που δέχτηκε.

Πρόληψη

 Στο οικογενειακό περιβάλλον : ● Θετικό κλίμα και ανοιχτή επικοινωνία ώστε τα παιδιά να μιλούν για προβληματισμούς , κοινωνικές σχέσεις , συναισθηματικές δυσκολίες.

• Ενίσχυση θετικής αυτοεικόνας μέσω αναγνώρισης των προσπαθειών τους.

• Ενημέρωση για το σχολικό εκφοβισμό και συζήτηση για τους τρόπους διαχείρισης ( όπως εκπαίδευση στις κατάλληλες απαντήσεις , αναζήτηση άμεσης υποστήριξης από κάποιον εκπαιδευτικό).

• Καλλιέργεια δεξιοτήτων ενσυναίσθησης ( σεβασμός των συναισθημάτων και των δικαιωμάτων των άλλων).

• Θέσπιση σαφών ορίων σχετικά με την αποδεκτή συμπεριφορά στο σχολείο.
• Εμπλοκή σε δραστηριότητες κοινωνικής ενίσχυσης όπως ομαδικές δραστηριότητες που διδάσκουν την συνεργασία και την ομαδικότητα.

• Συνεργασία με το σχολείο.

Στο σχολικό περιβάλλον:

• Δημιουργία ασφαλούς και θετικού σχολικού κλίματος μέσω της ανάπτυξης σχέσης εμπιστοσύνης μεταξύ μαθητών και εκπαιδευτικών.

• Ενημέρωση των γονέων σχετικά με το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού.

• Ενθάρρυνση των γονέων από τους εκπαιδευτικούς για ενεργή εμπλοκή στη σχολική ζωή των παιδιών τους .

• Εποπτεία κατά τα διαλείμματα στους χώρους του σχολείου που είναι πιθανόν να εκδηλωθεί επιθετική συμπεριφορά

• Δραστηριότητες με ψυχοπαιδαγωγικό και ψυχοκοινωνικό χαρακτήρα.

• Ομάδες συνομηλίκων στις οποίες θα γίνουν συζητήσεις για τα ανθρώπινα δικαιώματα, τη φιλία, την αποδοχή, τις διαπροσωπικές σχέσεις, την διαχείριση συγκρούσεων, κ.ά.

• Εκπαίδευση του προσωπικού ώστε να μπορούν να αντιμετωπίσουν και να υποστηρίξουν τους μαθητές που δέχονται ή κάνουν bullying.

Αντιμετώπιση

 Υποστηρίζοντας το παιδί που έχει δεχτεί σχολικό εκφοβισμό :

• Υποστήριξη και διαβεβαίωση ότι δεν ευθύνεται το ίδιο για την εκφοβιστική συμπεριφορά.

• Να εξηγήσουν ότι η κοινοποίηση περιστατικών βίας δεν είναι «κάρφωμα» και τα πράγματα μπορούν να αλλάξουν μόνο εάν «σπάσει τη σιωπή».

• Ακούστε προσεκτικά τα συναισθήματα και τις σκέψεις του παιδιού.

• Συνεχής συνεργασία με το σχολείο και τον εκπαιδευτικό του παιδιού. ● Σε περίπτωση σχολικής άρνησης μην πιέσετε το παιδί και συζητήστε το πρόβλημα με το σχολείο.
• Αναζητήστε ψυχολογική υποστήριξης από κάποιον ειδικό ψυχικής υγείας για την υποστήριξη τόσο του παιδιού όσο και των γονέων.

Υποστηρίζοντας το παιδί που εκφοβίζει:

• Είναι σημαντικό να διατηρήσετε τη ψυχραιμία σας και να μη προβείτε σε τιμωρητικές πρακτικές που θα κλιμακώσουν την κατάσταση και ενδεχομένως θα λειτουργήσουν ενισχυτικά στην επιθετική συμπεριφορά.

• Συζητήστε με το παιδί ώστε να διερευνήσετε τα αίτια αυτής της συμπεριφοράς. Η επιθετική συμπεριφορά μπορεί να υποδηλώνει συναισθηματικές δυσκολίες, προβλήματα στις οικογενειακές σχέσεις , ελλιπείς πρότυπα κ.α..

• Μιλήστε ανοιχτα με το παιδί για τις πράξεις του και βοηθήστε το να κατανοήσει την ευθύνη και να επανορθώσει. Μπορείτε να υποστηρίξετε το παιδί να αποκαταστήσει τη σχέση του με το παιδί που δέχτηκε την επιθετική συμπεριφορά όπως προσφορά βοήθειας , μία κίνηση συμφιλίωσης. Είναι σημαντικό να μην το εξαναγκάσετε να το κάνει αλλά να κατανοήσει το λόγο και να το υποστηρίξετε σε όλη τη διαδικασία.

• Συμμετοχή σε ομαδικά αθλήματα , σε εθελοντικές δράσεις ή δραστηριότητες που ενισχύουν τη συνεργασία , την ενσυναίσθηση και την αίσθηση ευθύνης.

• Στενή συνεργασία με τους εκπαιδευτικούς του παιδιού ώστε να δράσουν υποστηρικτικά προς το παιδί.
• Συνεργασία με ψυχολόγο.

 

Συμπερασματικά , το φαινόμενο του bullying αποτελεί ένα από τα πιο σύνθετα και σοβαρά προβλήματα της σύγχρονης εποχής που απαιτεί προσεκτικούς χειρισμούς πρόληψης , διαχείρισης και υποστήριξης από την οικογένεια , το σχολείο και τη κοινότητα. Η ενημέρωση των γονέων , εκπαιδευτικών και μαθητών σχετικά με τη φύση του προβλήματος , τις μορφές και τους τρόπους διαχείρισης μπορεί να βοηθήσει σε μεγάλο βαθμό στον περιορισμό της εκφοβιστικής συμπεριφοράς.

Κωνσταντίνα Λάχα – Ψυχολόγος , εκπ. Συστημική Ψυχοθεραπεύτρια

 

Προτεινόμενη Βιβλιογραφία:

Ηλιόπουλος, Β. (2015). Μίλα μη φοβάσαι: Αντιμετώπιση του σχολικού εκφοβισμού. Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη.

Κουρκούτας, Η. Ε. (2017). Συναισθηματικές και συμπεριφορικές διαταραχές στα παιδιά: Κλινικές και ψυχοπαιδαγωγικές παρεμβάσεις στην οικογένεια και το σχολείο. Αθήνα: Εκδόσεις Τόπος.

Olweus, D. (2009). Εκφοβισμός και βία στο σχολείο. Αθήνα: ΕΨΥΠΕ.

Σιδέρης, Ν. (2012). Παιδιά σε κίνδυνο: Κακοποίηση, παραμέληση και εκφοβισμός. Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη.

Χατζηχρήστου, Γ. (2015). Πρόληψη και προαγωγή της ψυχικής υγείας στο σχολείο και στην οικογένεια. Αθήνα: Εκδόσεις Πολιτεία.

Χρήσιμες Ιστοσελίδες:

American Psychological Association. (n.d.). Bullying: A primer for educators. Retrieved from https://www.apa.org/ed/schools/primer/bullying

Ark of Hope for Children. (n.d.). How to support a bullied child. Retrieved from https://arkofhopeforchildren.org/blogs/how-to-support-a-bullied-child

E-ABC. (n.d.). Ευρωπαϊκή καμπάνια κατά του σχολικού εκφοβισμού. Retrieved from http://www.e-abc.eu/gr/

Shipley School. (n.d.). Teasing, bullying, and conflict: What’s the difference? Retrieved from

https://blogs.shipleyschool.org/teasing-bullying-and-conflict-whats-the-difference

StopBullying.gov. (n.d.). Warning signs of bullying. Retrieved from

https://www.stopbullying.gov/bullying/warning-signs

Stomp Out Bullying. (n.d.). Tip sheet: Signs your child may be bullied. Retrieved from https://www.stompoutbullying.org/tip-sheet-signs-your-child-may-be-bully